ઉત્તર ભારતમાં વારંવાર આવતા આંચકા એ શું મોટા ભૂકંપની છે નિશાની?!..

આ વર્ષે આ ત્રીજાે આંચકો દિલ્હી-દ્ગઝ્રઇ અને ઉત્તર ભારતમાં અનુભવાયો હતો. જાેકે, ૨૧ માર્ચે આવેલો આ ભૂકંપ માત્ર વધારે તીવ્રતાનો જ નહોતો પણ તે ૦૯-૧૦ સેકન્ડ સુધી ચાલ્યો હતો. તેની તીવ્રતા ૬.૬ હતો, જ્યારે તેનુ કેન્દ્ર અફઘાનિસ્તાનનો કુશ વિસ્તાર હતો. આ ભૂકંપ અમાવસ્યાના દિવસે આવ્યો હતો. ઉત્તર ભારતમાં જે રીતે ભૂકંપના આંચકા વારંવાર આવી રહ્યા છે, તે કોઈ મોટા ભૂકંપનો સંકેત આપી રહ્યા છે. વાડિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ હિમાલયન જીઓલોજીના વૈજ્ઞાનિકોએ ચેતવણી આપી હતી કે, હિમાલયના ક્ષેત્રમાં મોટા ભૂકંપનો ખતરો છે, જે મોટા વિસ્તારને અસર કરી શકે છે. ૈંૈં્‌ કાનપુરના અર્થ સાયન્સ વિભાગના પ્રોફેસરોએ પણ ભવિષ્યમાં મોટો ભૂકંપ આવવાની સંભાવના વ્યક્ત કરી હતી.

તેઓ કહે છે કે, પૃથ્વીની નીચે ભારતીય પ્લેટ અને યુરેશિયન પ્લેટ વચ્ચે અથડામણ વધી રહી છે. હિમાલયના પ્રદેશમાં જીઓલોજિકલ એનર્જી બનાવવામાં આવી રહી છે?.. તે જાણો.. વાડિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ હિમાલયન જીઓલોજી, દેહરાદૂનના વૈજ્ઞાનિકોના જણાવ્યા અનુસાર હિંદુકુશ પર્વતોથી ઉત્તરપૂર્વ ભારત સુધીનો હિમાલયનો વિસ્તાર ભૂકંપ માટે અત્યંત સંવેદનશીલ છે. હાલના ભૂકંપનું કેન્દ્ર પણ હિન્દુકુશ પ્રદેશમાં હોવાનું જણાવવામાં આવી રહ્યું છે. જાેકે, નિષ્ણાતો કહે છે કે, હિમાલયના ક્ષેત્રમાં ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય ઉર્જા અને નવા ભૂસ્ખલન ક્ષેત્રો બનાવવામાં આવી રહ્યા છે, જે ભૂકંપને જન્મ આપે છે. વિશ્વભરમાં દરરોજ સરેરાશ ૫૫ ભૂકંપ આવે છે?..

તે જાણો.. યુએસજીએસ એક અમેરિકન સાઇટ જે ભૂકંપ પર નજર રાખતુ હોય છે, તે મુજબ ૧૩ નવેમ્બરથી ૧૪ નવેમ્બરના પ્રારંભિક કલાકો સુધી, વિશ્વભરમાં લગભગ ૪૪ વખત ભૂકંપ આવ્યો છે. જેમાં સૌથી વધુ તીવ્રતાનો ભૂકંપ ૬.૧ની આસપાસ જાપાનમાં આવ્યો હતો. જાેકે, જાપાન અને ફિજીની આસપાસના વિસ્તારોમાં ઘણા ભૂકંપ આવે છે. આ અમેરિકન સાઇટ જણાવે છે કે, વિશ્વમાં દરરોજ લગભગ ૫૫ વખત ભૂકંપ આવે છે, પરંતુ તેમાંથી મોટાભાગના હળવા હોય છે. જેની તીવ્રતા ૫.૦ આસપાસ છે. દરરોજ ૦૩ થી ૦૪ ભૂકંપ ૬ થી વધુ તીવ્રતાના હોય છે.

કામકેટ અર્થક્વેક કેટલોગ કહે છે કે, તાજેતરના વર્ષોમાં ધરતીકંપની સંખ્યામાં વધારો થયો છે, તેનું કારણ એ પણ છે કે, સમગ્ર વિશ્વમાં ધરતીકંપને માપવા માટેના સંવેદનશીલ ઉપકરણો વધી રહ્યા છે, અને તેઓ લાંબા સમય સુધી ભૂકંપને માપી રહ્યા છે, તેથી તેમની સંખ્યા વધી રહી છે. દર વર્ષે ૨૦,૦૦૦ ધ્રુજારીની ગણતરી કરવામાં આવે છે?.. તે જાણો.. અમેરિકાનું નેશનલ ભૂકંપ માહિતી કેન્દ્ર સમગ્ર વિશ્વમાં દર વર્ષે ૨૦,૦૦૦ ભૂકંપની ગણતરી કરે છે. ધરતીકંપના રેકોર્ડ વર્ષ ૧૯૦૦ થી અપડેટ કરવામાં આવી રહ્યા છે, તેઓ દર્શાવે છે કે, વિશ્વભરમાં દર વર્ષે સરેરાશ ૧૬ મોટા ભૂકંપ આવે છે.

આમાં, એવા ૧૫ છે જે, રિક્ટર સ્કેલ પર ૦૭ તીવ્રતાના છે, જ્યારે એક ૦૮ અથવા વધુ તીવ્રતાનો છે. જેમાં છેલ્લા ૪૦ વર્ષના રેકોર્ડ પણ દર્શાવે છે કે, લાંબા ગાળાના ધરતીકંપમાં વધારો થયો છે. વર્ષ ૨૦૧૦માં ૨૩ મોટા ભૂકંપ આવ્યા હતા. જરૂરી નથી કે નાના આંચકા બાદ મોટો ધરતીકંપ આવે?.. તે જાણો.. વર્ષ ૨૦૨૦માં, જાન્યુઆરીમાં યુએસમાં એક પછી એક આવેલા બે ભૂકંપ પછી, બર્કલેની સિસ્મોલોજી લેબ દ્વારા કહેવામાં આવ્યું હતું કે, ‘આટલા નાના આંચકાઓના આધારે, એવું કહી શકાય નહીં કે કોઈ મોટો આંચકો આવી રહ્યો છે. આવા નાના આંચકાઓની શ્રેણી પછી કોઈ મોટા આંચકાનું આજ સુધી કોઈ પ્રમાણભૂત ઉદાહરણ જાેવા મળ્યું નથી. ફોલ્ટ લાઇનના દબાણથી પણ નાના આંચકા આવે છે?..

તે જાણો.. જાેકે, પ્રયોગશાળાએ એમ પણ કહ્યું હતું કે, જાે ભૂકંપના આ નાના આંચકા કેટલાક ફોલ્ટ-લાઇન દબાણને કારણે આવી રહ્યા છે, તો તેને મોટા આંચકાનો દસ્તક ગણી શકાય. તમને જણાવી દઈએ કે, આખી પૃથ્વી પર ઘણા ફોલ્ટ ઝોન છે. આનો અર્થ એ છે કે, પ્લેટો પૃથ્વી પર ઘણી જગ્યાએ એકબીજાને મળે છે. જ્યારે આ પ્લેટો આગળ-પાછળ અથવા ઉપર-નીચે ખસે છે ત્યારે ભૂકંપ આવે છે. ભૂકંપના જાેખમના હિસાબે ભારતને ચાર ઝોનમાં વહેંચવામાં આવ્યું છે. ભૂસ્તરશાસ્ત્રીઓએ દિલ્હી અને તેની આસપાસના વિસ્તારને ઝોન-૪માં રાખ્યા છે, એટલે કે અહીં ૭.૯ની તીવ્રતાનો ભૂકંપ આવી શકે છે.

ફોલ્ટ લાઇન શું છે?.. તે જાણો.. તમને જણાવી દઈએ કે, ટેક્ટોનિક પ્લેટોના જાેડાવાની જગ્યાને ફોલ્ટ લાઇન કહેવામાં આવે છે. જ્યાં પણ પ્લેટો જાેડાયેલ હોય ત્યાં વધુ અથડામણ થાય છે, અને તે વિસ્તારોમાં ભૂકંપના આંચકા વધુ આવે છે. બર્કલેની સિસ્મોલોજીકલ લેબોરેટરીના અભ્યાસ મુજબ, નાના આંચકાઓ પછી મોટા આફ્ટરશોક્સ વિશે સ્પષ્ટપણે કશું કહી શકાય નહીં. જાે આ ફોલ્ટ લાઇનના દબાણને કારણે હોય, તો ગમે ત્યારે મોટો આંચકો આવી શકે છે, અને સામાન્ય ગોઠવણના કિસ્સામાં, લાંબા સમય સુધી આવી કોઈ ઘટના બનશે નહીં. તે જ સમયે, વૈજ્ઞાનિકો અન્ય સિદ્ધાંત વિશે પણ વાત કરે છે.

તેઓ માને છે કે, આ નાના આંચકા ફોલ્ટ લાઇનના દબાણને ઘટાડવા માટે આવી શકે છે. નાના ધ્રુજારી મોટા ભૂકંપની શક્યતાને દૂર કરે છે?.. તે જાણો.. આનાથી મોટા ભૂકંપના આંચકાની શક્યતા ઘટી જાય છે. જાેકે, કેટલાક વૈજ્ઞાનિકો તેને માત્ર એક ભ્રમણા માને છે. અમેરિકન ભૂસ્તરશાસ્ત્રી બર્ગમેનના મતે, એવું બની શકે છે કે, મોટા ભૂકંપ પહેલાના આ નાના આંચકા હોય. મોટા આંચકા પછી પણ આવા જ આંચકા અનુભવાય છે. જાેકે, તેમનું કહેવું છે કે, આ વિશે કોઈ અનુમાન લગાવવું અશક્ય છે. હળવા આંચકા બાદ એક સપ્તાહમાં ભૂકંપ આવવાની શક્યતા છે?.. તે જાણો..બર્ગમેનનું કહેવું છે કે, ભૂકંપના હળવા આંચકા મોટા ધ્રુજારી પછી પરિસ્થિતિનો સામનો કરવાની તૈયારી દર્શાવે છે. હળવા આંચકા પછી, એક અઠવાડિયાની અંદર થોડી વધુ તીવ્રતાના ધરતીકંપની ૧૦ ટકા સંભાવના રહે છે. આ નાના આંચકાઓથી ગભરાવાની જરૂર નથી, પરંતુ આ પછી તમારે સાવચેત રહેવું જાેઈએ.

ભૂકંપનું કારણ જાણવા માટે પૃથ્વીની રચના સમજવી જરૂરી છે. પૃથ્વીની રચના ચાર ભાગોમાં વહેંચાયેલી છે, આંતરિક કોર, બાહ્ય કોર, ધાતુ અને પોપડો. આમાં, પોપડો એ પૃથ્વીનું સૌથી ઉપરનું સ્તર છે, જે આંખોને જાેઈ શકાય છે. નદીઓ, મહાસાગરો, પર્વતો, ટેકરીઓ, ઉચ્ચપ્રદેશો આ તમામ પોપડાનો ભાગ છે. સમુદ્રની નીચેની જમીન પણ આ પોપડાનો એક ભાગ છે. ભારતીય ઉપખંડમાં વિનાશક ભૂકંપ શા માટે આવે છે?.. તે જાણો.. પ્લેટ ટેકટોનિક થિયરી અનુસાર, આ પોપડામાં હાજર પ્લેટો એકબીજા સાથે જાેડાયેલ છે. આને ટેક્ટોનિક પ્લેટ્‌સ કહેવામાં આવે છે.

તેમાંની સંખ્યા એક ડઝનથી વધુ છે. ટેક્ટોનિક પ્લેટો આગળ વધતી રહે છે. જાે તે થોડું હલે તો કોઈને ખબર પણ ન પડે, પરંતુ જાે તે ખૂબ જ હલે તો ભૂકંપ આવે છે. પ્લેટો જાેડવાની જગ્યાએ અથડામણ વધુ થાય છે અને તે વિસ્તારોમાં ભૂકંપ પણ વધુ આવે છે. આ પ્લેટ્‌સ સામસામે અથડાય છે અને ક્યારેક ઉપર અને નીચે. કેટલીકવાર આ પ્લેટો ત્રાંસા રીતે પણ અથડાય છે. ભારતીય ઉપખંડમાં વિનાશક ધરતીકંપ આવતા રહ્યા છે. ગુજરાતના કચ્છમાં ૨૦૦૧માં આવેલા ભૂકંપમાં હજારો લોકોએ જીવ ગુમાવ્યા હતા. ભારત દર વર્ષે લગભગ ૪૭ મીમી સરકી રહ્યું છે. ટેકટોનિક પ્લેટોની અથડામણને કારણે ભારતીય ઉપખંડમાં વારંવાર ભૂકંપ આવે છે. જાેકે, ભૂગર્ભજળમાં ઘટાડો થવાને કારણે ટેકટોનિક પ્લેટોની હિલચાલ ધીમી પડી છે.