બોમ્બે હાઈકોર્ટની ગોવા બેંચનું કહેવું છે : મહિલાઓ નથી જાણતી કે તેમના મિલકત સંબંધિત શું છે અધિકારો? મળે છે આટલા મહત્વના હક્ક

માત્ર લગ્નમાં છોકરીને પૂરતું દહેજ આપવામાં આવે છે, તેનો અર્થ એ નથી કે તેણીની તેના પરિવારની મિલકત પર પોતાનો અધિકાર ગુમાવે છે. આ વાત બોમ્બે હાઈકોર્ટની ગોવા બેંચનું કહેવું છે. ભારતમાં છોકરીઓનો ઉછેર એવી રીતે કરવામાં આવે છે કે લગ્ન પહેલાં તેમને શીખવવામાં આવે છે કે તેમનું પોતાનું ઘર કોઈ બીજું હશે અને લગ્ન પછી બતાવવામાં આવે છે કે તે કોઈ બીજા ઘરમાંથી આવી છે. આ બે વાર્તાઓ વચ્ચે ફસાયેલી, ઘણી સ્ત્રીઓને તેમના નાણાકીય અને સંપત્તિના અધિકારો ખબર નથી. આ લેખમાં આપણે જાણીશું કે મિલકતમાં સ્ત્રીને કયા અધિકારો છે.

આના બે પાસાં છે. પ્રથમ જાે મિલકત સ્વ હસ્તગત કરવામાં આવી હોય. આ કિસ્સામાં જાે કોઈ વ્યક્તિ કોઈપણ વસિયત વિના મૃત્યુ પામે છે, તો સંપત્તિ તેના પુત્ર અને પુત્રીઓમાં સમાન રીતે વહેંચવામાં આવશે. આ સાથે જાે મૃત્યુ પામેલ વ્યક્તિના પતિ કે પત્ની જીવિત હોય અથવા તેમની માતા હોય તો તેમને પણ મિલકત પર હક્ક મળશે તે વ્યક્તિને મળશે, તેના પર અન્ય કોઈ અધિકારનો ઉપયોગ કરી શકશે નહીં. બીજું પાસું પૈતૃક મિલકતનું છે. પૈતૃક સંપત્તિ પરનો અધિકાર જન્મથી જ નિશ્ચિત છે. હિંદુ ઉત્તરાધિકાર અધિનિયમ, ૧૯૫૬ માં, પ્રથમ ઘરમાં જન્મેલા પુત્રોને મિલકતનો અધિકાર મળ્યો હતો, પુત્રીઓને પરિવારના સભ્યો તરીકે ગણવામાં આવતા હતા, જેમના ભરણપોષણની જવાબદારી પરિવારની હતી.

લગ્ન પછી પરિવારમાં પુત્રીનું સભ્યપદ સમાપ્ત થઈ જશે અને તેના ભરણપોષણની જવાબદારી તેના સાસરિયાંઓની રહેશે. ૨૦૦૫માં કાયદો બદલવામાં આવ્યો હતો. એક ઘરમાં જન્મેલા પુરુષ અને સ્ત્રીને તે પરિવારની પૈતૃક સંપત્તિમાં સમાન અધિકાર છે. પરિણીત પુત્રી અને દત્તક લીધેલા બાળકને પણ સમાન અધિકાર આપવામાં આવ્યો છે. હવે એક ઘરમાં જન્મેલા સ્ત્રી-પુરુષને તે પરિવારની પૈતૃક સંપત્તિમાં સમાન અધિકાર છે. પુત્ર કે પુત્રી બંને પરિવાર પાસેથી પોતાનો હિસ્સો માંગી શકે છે. પૈતૃક મિલકત માટે વિલ બનાવી શકાશે નહીં. જાે કોઈ વ્યક્તિ વારસદાર વિના મૃત્યુ પામે છે, તો તેની મિલકત તેના ભાઈ-બહેન અને તેમના બાળકો વચ્ચે વહેંચવામાં આવે છે. દત્તક લીધેલા બાળકને પણ પૈતૃક સંપત્તિમાં સમાન અધિકાર છે.

જાે કે, વ્યક્તિની પત્ની અથવા પતિને પૈતૃક સંપત્તિમાં કોઈ અધિકાર નથી. અહીં પણ બે પાસાં છે. પ્રથમ જાે મિલકત પતિની કમાણી હોય. આ કિસ્સામાં, પત્ની ક્લાસ વન એરમાં આવે છે. ક્લાસ વન એરમાં પત્ની, બાળકો, માતા આવે છે. જાે કોઈ વ્યક્તિ વસિયત વિના મૃત્યુ પામે છે, તો તેની મિલકત તેના તમામ વર્ગોમાં એક વર્ષમાં સમાન રીતે વહેંચવામાં આવે છે. પરંતુ જાે તે વ્યક્તિ વસિયતમાં કોઈને પોતાનો વારસદાર બનાવે તો તે મિલકત તેના વારસદારને જ જશે. બીજું પાસું એ છે કે જાે મિલકત પૈતૃક હોય અને પતિનું મૃત્યુ થાય તો તે મિલકતમાંથી સ્ત્રીને કોઈ હિસ્સો નહીં મળે. જાે કે, તેણીને સાસરિયાંના ઘરમાંથી કાઢી મુકી શકાતી નથી અને તેના પતિના મૃત્યુ પછી, સાસરિયાંઓએ મહિલાને ભરણપોષણ ચૂકવવું પડશે.

કોર્ટ નક્કી કરે છે કે આ ભરણપોષણ કેટલું હોવું જાેઈએ. મહિલા અને તેના સાસરિયાઓની આર્થિક સ્થિતિ અનુસાર.જાે મહિલાને સંતાનો હોય તો તેમને પિતાના હિસ્સાની સંપૂર્ણ મિલકત મળશે. વિધવા મહિલાને તેના સાસરિયાંઓ તરફથી જ્યાં સુધી તે ફરીથી લગ્ન ન કરે ત્યાં સુધી ભરણપોષણ આપવામાં આવશે. જાે કોઈ મહિલા તેના પતિથી અલગ થવા માંગે છે, તો હિન્દુ મેરેજ એક્ટની કલમ ૨૪ હેઠળ તે તેના પતિ પાસેથી ભરણપોષણ માંગી શકે છે. આ ભરણપોષણ પતિ અને પત્ની બંનેની આર્થિક સ્થિતિના આધારે નક્કી કરવામાં આવે છે. તે છૂટાછેડાનું વન ટાઈમ સેટલમેન્ટ તેમજ માસિક ભથ્થું હોઈ શકે છે.

છૂટાછેડા સમયે નક્કી કરવામાં આવે છે કે એકસાથે ભરણપોષણ અથવા માસિક ભથ્થું આપવામાં આવશે. આ સાથે, જાે બાળકો છૂટાછેડા પછી માતા સાથે રહે છે, તો પતિએ પણ તેમને ભરણપોષણ આપવું પડશે, આ ભરણપોષણ પણ બાળકની ઉંમર સાથે વધી શકે છે. છૂટાછેડાની સ્થિતિમાં, પત્ની તેના પતિની મિલકતનો દાવો કરી શકતી નથી. પરંતુ તેના બાળકોનો તેમના પિતાની મિલકત પર સંપૂર્ણ અધિકાર રહેશે. જાે મિલકત બંનેની સંયુક્ત માલિકીની હોય, તો તે કિસ્સામાં મિલકત સમાન રીતે વહેંચવામાં આવશે. સ્ત્રીને લગ્ન પહેલાં, લગ્નમાં અને લગ્ન પછી જે કંઈ પણ રોકડ, દાગીના કે સામાન ભેટ તરીકે મળે છે, તે બધા પર સ્ત્રીનો સંપૂર્ણ અધિકાર છે. હિંદુ ઉત્તરાધિકાર ધારાની કલમ ૧૪ અને હિંદુ મેરેજ એક્ટની કલમ ૨૭ આ અધિકારો આપે છે.

જાે તેણીને આ અધિકારથી વંચિત રાખવામાં આવે છે, તો મહિલા ઘરેલુ હિંસા અધિનિયમની કલમ ૧૯છ હેઠળ પોલીસમાં ફરિયાદ કરી શકે છે. હિંદુ ઉત્તરાધિકાર અધિનિયમ અને હિંદુ મેરેજ એક્ટના નિયમો હિંદુ, બૌદ્ધ, જૈન અને શીખ સમુદાયોને લાગુ પડે છે. મુસ્લિમો, ખ્રિસ્તીઓ અને પારસીઓ માટે અલગ કાયદા છે. શરિયામાં સ્વ-સંપાદિત અને પૂર્વજાેની મિલકત વચ્ચે કોઈ તફાવત નથી.

મુસ્લિમ પર્સનલ લૉ હેઠળ, જાે કોઈ દંપતિને સંતાન હોય તો પત્નીને પતિની મિલકતના ૧/૮મા ભાગનો અધિકાર રહેશે. બાળક ન હોવાના કિસ્સામાં, તેને એક ચતુર્થાંશ શેર પર અધિકાર મળશે. તેવી જ રીતે, જાે મુસ્લિમ મહિલાના માતા-પિતા મૃત્યુ પામે છે, તો તેને પણ તેમની સંપત્તિમાં હક મળશે. જાે કે, તેની સત્તા તેના ભાઈઓ કરતાં અડધી હશે. આ સાથે લગ્ન સમયે દહેજની રકમ પણ નક્કી કરવામાં આવે છે. પતિએ આ રકમ પત્નીને આપવાની હોય છે. આના પર પત્નીનો સંપૂર્ણ અધિકાર છે.