વિશ્વમાં સૌથી ઝડપથી વિકસતી અર્થવ્યવસ્થાઓમાંની એક હોવા છતાં, ભારતનું ર્વાષિક માથાદીઠ કાર્બન ઉત્સર્જન વૈશ્વિક સરેરાશના લગભગ એક તૃતીયાંશ જેટલું જ છે

વિશ્વમાં સૌથી ઝડપથી વિકસતા અર્થતંત્રોમાંનું એક હોવા છતાં, ભારતનું ર્વાષિક માથાદીઠ કાર્બન ઉત્સર્જન વૈશ્વિક સરેરાશના માત્ર ત્રીજા ભાગનું છે, એમ આર્થિક સર્વે ૨૦૨૩-૨૪ જણાવે છે, જેને કેન્દ્રીય નાણાં અને કોર્પોરેટ બાબતોના પ્રધાન શ્રીમતી ર્નિમલા સીતારામને આજે સંસદમાં રજૂ કર્યું હતું.

આબોહવા પરિવર્તનને સંબોધવા અંગેની ભારતની સિદ્ધિઓ પર વધુ ધ્યાન આપતા, સર્વેક્ષણે આંતરરાષ્ટ્રીય ફાઇનાન્સ કોર્પોરેશનના તાજેતરના અહેવાલને ટાંકીને જણાવ્યું હતું કે, જેમાં ૨-ડિગ્રી સેન્ટીગ્રેડ ર્વોમિંગ સાથે સુસંગત ભારત એકમાત્ર જી-૨૦ રાષ્ટ્ર છે. સર્વેમાં વધુમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે કે ભારતની વિકાસ વ્યૂહરચનાની વિશેષતા આબોહવા પરિવર્તનની અસરનું સંચાલન કરવાનું છે અને તે જ સમયે વિકાસલક્ષી પ્રાથમિકતાઓ પર ઇચ્છિત ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાનું છે.

આબોહવાની કાર્યવાહી પર ભારતે કરેલી નોંધપાત્ર પ્રગતિ
ભારતે પ્રથમ એનડીસીના મોટાભાગના લક્ષ્યો અગાઉથી જ હાંસલ કર્યા હતા. રાષ્ટ્રએ ૨૦૨૧ માં બિન-અશ્મિભૂત ઇંધણ-આધારિત ઊર્જા સ્ત્રોતોમાંથી ૪૦ ટકા સંચિત ઇલેક્ટ્રિકલ પાવર સ્થાપિત ક્ષમતા હાંસલ કરી હતી અને ૨૦૧૯ માં ભારતના જીડીપીની ઉત્સર્જન તીવ્રતાને ૨૦૦૫ ના સ્તરેથી ઘટાડીને ૨૦૧૯માં અનુક્રમે ૩૩ ટકા કરી હતી, જે ૨૦૩૦ના લક્ષ્યાંકના વર્ષ પહેલાં અનુક્રમે નવ અને અગિયાર વર્ષ હતી.

વધુમાં, ૩૧ મે ૨૦૨૪ સુધીમાં, સ્થાપિત વીજ ઉત્પાદન ક્ષમતામાં બિન-અશ્મિભૂત સ્રોતોનો હિસ્સો એપ્રિલ ૨૦૧૪માં ૩૨ ટકાથી વધીને ૪૫.૪ ટકા પર પહોંચી ગયો છે. ભારત વર્ષ ૨૦૩૦ સુધીમાં વૃક્ષો અને વન આવરણ મારફતે ૨.૫થી ૩.૦ અબજ ટનનું વધારાનું કાર્બન સિંક બનાવવાનાં માર્ગે અગ્રેસર છે, જેમાં વર્ષ ૨૦૦૫થી ૨૦૧૯ સુધીમાં ૧.૯૭ અબજ ટન કાર્બન ડાયોકસાઇડ સમકક્ષ કાર્બન સિંકની રચના થઈ ચૂકી છે.

૨૦૦૫થી ૨૦૧૯ વચ્ચે ભારતનો જીડીપી લગભગ સાત ટકાના કમ્પાઉન્ડ એન્યુઅલ ગ્રોથ રેટ (સીએજીઆર) સાથે વધ્યો છે, જ્યારે ઉત્સર્જનમાં આશરે ચાર ટકાના સીએજીઆરથી વધારો થયો છે. એટલે કે, ઉત્સર્જન વૃદ્ધિનો દર આપણા જીડીપીના વૃદ્ધિ દર કરતા નીચો છે. આ દર્શાવે છે કે ભારતે ગ્રીનહાઉસ ગેસના ઉત્સર્જનમાંથી તેના આર્થિક વિકાસને સફળતાપૂર્વક વિખેરી નાખ્યો છે અને તેના જીડીપીની ઉત્સર્જન તીવ્રતામાં ઘટાડો કર્યો છે.

ભારતનો કુલ અનુકૂલન-સંબંધિત ખર્ચ ૨૦૧૫-૧૬માં જીડીપીના ૩.૭ ટકાથી વધીને ૨૦૨૧-૨૦૨૨માં જીડીપીના ૫.૬૦ ટકા થયો છે, જે વિકાસ યોજનાઓમાં આબોહવાની સ્થિતિસ્થાપકતા અને અનુકૂલનના સંકલનનો સંકેત આપે છે.
નીચા કાર્બન વિકાસ અને ઊર્જા બંધારણવિકસતા અર્થતંત્રની વિકાસલક્ષી પ્રાથમિકતાઓ અને આકાંક્ષાઓ પૂર્ણ કરવા માટે વર્ષ ૨૦૪૭ સુધીમાં ભારતની ઊર્જાની જરૂરિયાતો ૨થી ૨.૫ ગણી વધવાની અપેક્ષા છે. સંસાધનો મર્યાદિત છે તે બાબતને ધ્યાનમાં રાખીને, સર્વેક્ષણે ધ્યાન દોર્યું હતું કે ઊર્જા સંક્રમણની ગતિને આબોહવા પરિવર્તન પ્રત્યેની સ્થિતિસ્થાપકતામાં સુધારો કરવા અને ટકાઉ સામાજિક અને આર્થિક વિકાસ માટે સંસાધનો પર વૈકલ્પિક માંગને ધ્યાનમાં લેવાની જરૂર પડશે.

ઊર્જા સંક્રમણ અને આગળ વધવાનો માર્ગ માટેના પડકારોભારતના ઓછા કાર્બનવાળા માર્ગના વિકાસ સામેના વિવિધ પડકારો પર પ્રકાશ પાડતા આર્થિક સર્વેક્ષણમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે કે નવીનીકરણીય ઊર્જા અને સ્વચ્છ ઇંધણના વિસ્તરણથી જમીન અને પાણીની માંગમાં વધારો થશે. મોટા ભાગના પુનઃપ્રાપ્ય પદાર્થો જમીન-સઘન હોય છે અને વિવિધ ઊર્જા સ્ત્રોતોમાં સૌથી વધુ જમીન વપરાશની જરૂરિયાતની માંગ કરે છે. વધુમાં, પુનઃપ્રાપ્ય ઊર્જાના વિસ્તરણ માટે બેટરી સંગ્રહ તકનીકોની જરૂર પડે છે, જેના માટે મહત્વપૂર્ણ ખનિજોની ઉપલબ્ધતાની જરૂર પડે છે અને આવા ખનિજોનો સ્ત્રોત ભૌગોલિક રીતે કેન્દ્રિત હોય છે.

ઊર્જા સુરક્ષાને ટેકો આપતી વખતે સ્વચ્છ ઊર્જા સંક્રમણોને વેગ આપવા ઊર્જા દક્ષતાનાં પગલાંનાં મહત્ત્વને સમજીને સર્વેક્ષણમાં ઊર્જા કાર્યદક્ષતા વધારવા માટે સરકાર દ્વારા હાથ ધરવામાં આવેલી કેટલીક પહેલો પર પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યો હતો. તેમાંની કેટલીક ઇમારતો, ધારાધોરણો અને લેબલિંગ (એસએન્ડએલ) માટે એનર્જી કન્ઝર્વેશન બિલ્ડિંગ કોડ (ઇસીબીસી)નો અમલ તથા ઉપકરણો માટે સ્ટાર-રેટેડ પ્રોગ્રામ, સ્થાયી જીવનશૈલીને અપનાવવા પ્રોત્સાહન આપવા માટે જીવનશૈલી ફોર એન્વાયર્નમેન્ટ (લાઇએફઇ) પહેલ, ઔદ્યોગિક ક્ષેત્ર માટે પરફોર્મ, એચિવ અને ટ્રેડ (પીએટી) યોજના અને પરિવહન ક્ષેત્ર માટે ઇલેક્ટ્રિક વાહનો માટે ર્ચાજિંગ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

ઉપરોક્ત તમામ પહેલોનો અર્થ એ થાય છે કે કુલ ર્વાષિક ખર્ચની આશરે ?૧,૯૪,૩૨૦ કરોડની બચત થાય છે અને ર્વાષિક કાર્બન ડાયોકસાઇડના ઉત્સર્જનમાં આશરે ૩૦૬ મિલિયન ટનનો ઘટાડો થાય છે.સાતત્યપૂર્ણ વિકાસ માટે નાણાં
સર્વેક્ષણ રૂપરેખા આપે છે કે દેશે વ્યવસાયિક વાતાવરણને સુધારવા અને સંસાધનોના વધુ જથ્થાને ઉત્તેજીત કરવા માટે ઘણા પગલાં લીધાં છે. સરકારે જાન્યુઆરી-ફેબ્રુઆરી ૨૦૨૩માં રૂ. ૧૬,૦૦૦ કરોડના સોવરેન ગ્રીન બોન્ડ્‌સનો ઇશ્યૂ હાથ ધર્યો હતો, જેથી જાહેર ક્ષેત્રના પ્રોજેક્ટ્‌સ માટે આવક ઉભી કરી શકાય, જે અર્થતંત્રના ઉત્સર્જનની તીવ્રતાને ઘટાડવાના પ્રયત્નોમાં ફાળો આપશે, ત્યારબાદ ઓક્ટોબર-ડિસેમ્બર ૨૦૨૩માં સોવરેન ગ્રીન બોન્ડ્‌સ દ્વારા ?૨૦,૦૦૦ કરોડ એકત્ર કરવામાં આવ્યા હતા.

વધુમાં, આરબીઆઈએ દેશમાં ગ્રીન ફાઇનાન્સ ઇકોસિસ્ટમને પ્રોત્સાહન આપવા અને વિકસાવવા માટે નિયમનકારી સંસ્થાઓ માટે ગ્રીન ડિપોઝિટ્‌સની સ્વીકૃતિ માટેનું માળખું અમલમાં મૂક્યું છે. આ ઉપરાંત આરબીઆઈ તેના પ્રાયોરિટી સેક્ટર લેન્ડિંગ (પીએસએલ) નિયમો દ્વારા રિન્યુએબલ એનર્જીને પ્રોત્સાહન આપે છે.ભારતનો ઇનોવેટિવ ગ્રીન ક્રેડિટ પ્રોગ્રામસર્વેક્ષણમાં ભારત સરકારના સ્ૈજર્જૈહ ન્ૈહ્લઈ વિશે વાત કરવામાં આવી છે, જેની કલ્પના આબોહવામાં પરિવર્તનને પહોંચી વળવા અને સંરક્ષણ અને મધ્યસ્થતાના સિદ્ધાંતો પર આધારિત સ્થાયી જીવનને પ્રોત્સાહન આપવા માટે એક જન આંદોલન તરીકે કરવામાં આવી છે. તેમાં વધુમાં જણાવાયું છે કે લિએફઇના પ્રયત્નોને વેગ આપવા અને ઇકો-ફ્રેન્ડલી પદ્ધતિઓને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે, સરકાર ગ્રીન ક્રેડિટ પ્રોગ્રામ (જીસીપી) જેવા સ્વૈચ્છિક પર્યાવરણીય કાર્યોને પણ ટેકો આપે છે, જે વ્યક્તિઓ, સમુદાયો, ખાનગી ક્ષેત્રના ઉદ્યોગો અને કંપનીઓને પુરસ્કાર તરીકે ગ્રીન ક્રેડિટ ઓફર કરીને પર્યાવરણ-હકારાત્મક પ્રવૃત્તિઓમાં ભાગ લેવા પ્રોત્સાહિત કરે છે.

જળવાયુ પરિવર્તનના મુદ્દાઓને સંબોધિત કરતા ભારત અગ્રણી આંતરરાષ્ટ્રીય પહેલઆ સર્વેક્ષણમાં ભારત વિશે વિસ્તૃત રીતે વાત કરવામાં આવી છે, જે આબોહવા પરિવર્તન ઘટાડવા અને સ્થિતિસ્થાપકતા બનાવવાની દિશામાં અનેક આંતરરાષ્ટ્રીય પહેલનું નેતૃત્વ કરે છે. ઇન્ટરનેશનલ સોલર એલાયન્સ (આઇએસએ), વન વર્લ્ડ, વન સન, વન ગ્રિડ (ર્ંર્જીંઉર્ંય્), ધ કોએલિશન ફોર ડિઝાસ્ટર રિસાયલન્ટ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર (સીડીઆરઆઇ), ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ફોર રિસાયલન્ટ આઇલેન્ડ સ્ટેટ્‌સ (આઇઆરઆઇએસ) અને લીડરશીપ ગ્રૂપ ફોર ઇન્ડસ્ટ્રી ટ્રાન્ઝિશન (લીડિટ) આ પ્રકારનાં કેટલાંક મહત્ત્વનાં ઉદાહરણો છે.