નેહરુ ડેવલપમેન્ટ મોડલને કારણે નોકરશાહી પ્રચલિત છે, સરકાર તેને સુધારવા માટે કામ કરી રહી છેઃ જયશંકર

નીતિ આયોગના પૂર્વ ઉપાધ્યક્ષ અરવિંદ પનાગરિયા દ્વારા પુસ્તક ‘ધ નેહરુ ડેવલપમેન્ટ મોડલ’ના વિમોચનમાં વિદેશ મંત્રી ડૉ. એસ. જયશંકરે હાજરી આપી હતી. આ દરમિયાન તેમણે દેશના પ્રથમ વડાપ્રધાનની નીતિઓ પર ટિપ્પણી કરી છે. તેમણે કહ્યું કે ‘નેહરુ ડેવલપમેન્ટ મોડલ’એ ‘નેહરુ ફોરેન પોલિસી’ને જન્મ આપ્યો છે. તેમણે કહ્યું કે દેશની સાથે સાથે વિદેશોમાં પણ સરકાર આ નીતિને સુધારવા માટે કામ કરી રહી છે. જયશંકરે કહ્યું કે લેખક માને છે કે નેહરુની પસંદગીએ ભારતને નિર્ધારિત માર્ગ પર મૂક્યું. તેમણે કહ્યું કે આ મોડલ અને તેની સાથે જાેડાયેલી વિચારધારાએ રાજનીતિ, વહીવટ, ન્યાયતંત્ર, મીડિયા અને શિક્ષણને પણ પ્રભાવિત કર્યું છે. જયશંકરે કહ્યું કે આજે રશિયા અને ચીન બંનેએ તે સમયના આર્થિક વિચારોને સ્પષ્ટપણે નકારી કાઢ્યા છે. જેમને નહેરુએ પ્રમોટ કર્યા હતા.

આ વિચારો આજે પણ આપણા દેશના પ્રભાવશાળી વર્ગોમાં જીવંત છે. તેમણે કહ્યું કે ૨૦૧૪ પછી દિશા સુધારવા માટે ઘણા પ્રયત્નો કરવામાં આવ્યા છે, પરંતુ તે મુશ્કેલ કામ છે.જયશંકરે યુએસ નીતિ નિર્માતા જ્હોન ફોસ્ટર ડ્યુલ્સના ૧૯૪૭ના નિવેદનને ટાંક્યું હતું કે તે સમયની સરકાર વધુ ખોટી ન હોઈ શકે, પરંતુ તે એવો દાવો હતો કે અમેરિકન નીતિ નિર્માતાઓ દાયકાઓ સુધી સાચા હતા. તેણે કહ્યું કે હું ઘણીવાર મારી જાતને પૂછતો હતો કે શું ડુલ્સ સંપૂર્ણપણે ખોટો છે. પનાગરિયાના પુસ્તકમાંથી તેને જવાબ મળ્યો. તેમણે કહ્યું કે ભારત માટે વિશેષ આર્થિક મોડલને પ્રોત્સાહન આપવા માટે એક મજબૂત વૈચારિક પ્રેરણા છે. તે માન્યતા સમયાંતરે બદલાઈ હતી, પરંતુ ક્યારેય સંપૂર્ણ રીતે બદલાઈ નથી. જયશંકરે કહ્યું કે આનું મૂળ કારણ એ હતું કે સામ્રાજ્યવાદનો સામનો કરવાનો એકમાત્ર રસ્તો સમાજવાદ હતો. આ વિચાર ભારે ઉદ્યોગો પર કેન્દ્રિત હતો. આ કારણોસર પનાગરિયાએ તેને નેહરુ વિકાસ મોડલ તરીકે વ્યાખ્યાયિત કર્યું. જયશંકરે કહ્યું કે ભારતને છેલ્લા ૩૩ વર્ષોમાં ખુલ્લાપણુંનો ફાયદો થયો છે, પરંતુ આજની સ્થિતિ પહેલા કરતા વધુ જટિલ છે. તેમણે કહ્યું કે સાવધ નિખાલસતા સારો અભિગમ હોઈ શકે છે. આ સાથે, તેમણે આર્ત્મનિભરતા પર કહ્યું કે તેને સંરક્ષણવાદ તરીકે ન જાેવું જાેઈએ, બલ્કે તે રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાને મજબૂત કરવા અને આપણા પોતાના પર વિચારવા અને કામ કરવાની હાકલ છે.