પીએનબી કૌભાંડ કેસ: ભાગેડુ મેહુલ ચોકસીના પ્રત્યાર્પણ અંગે ભારતે બેલ્જિયમને ઔપચારિક ખાતરી આપી

૧૩,૦૦૦ કરોડ રૂપિયાના પંજાબ નેશનલ બેંક (PNB) લોન છેતરપિંડી કેસમાં ભારતમાં વોન્ટેડ ભાગેડુ હીરા વેપારી મેહુલ ચોક્સીની બેલ્જિયમમાં ધરપકડ થયાના ચાર મહિના પછી, ભારતે દેશની સરકારને ખાતરી પત્ર મોકલ્યો હતો, જેમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે જો તેનું પ્રત્યાર્પણ કરવામાં આવશે તો તે તેને મુંબઈના આર્થર રોડ જેલ સંકુલમાં રાખશે.

ભારત સરકારે બેલ્જિયમના ન્યાય મંત્રાલય અને ન્યાયિક અધિકારીઓને એક ઔપચારિક ખાતરી પત્ર આપ્યો છે, જે એક મોટા બેંક છેતરપિંડીના કેસમાં વોન્ટેડ ભારતીય ઉદ્યોગપતિ મેહુલ ચોક્સીને ભારત પ્રત્યાર્પણ કરવામાં આવે તો તેની અટકાયતની શરતો અંગે છે. ઉલ્લેખનીય છે કે, ભારતીય અધિકારીઓની ઔપચારિક વિનંતી બાદ એપ્રિલમાં ચોક્સીની બેલ્જિયમમાં ધરપકડ કરવામાં આવી હતી.

ગૃહ મંત્રાલય દ્વારા જારી કરાયેલ અને મહારાષ્ટ્ર સરકાર અને જેલ અધિકારીઓ સાથે પરામર્શ કરીને સમર્થન આપવામાં આવેલ આ ખાતરી, પ્રત્યાર્પણ કાર્યવાહી દરમિયાન ઉઠાવવામાં આવેલી માનવ અધિકારોની ચિંતાઓને સંબોધવા માટે સામગ્રી, તબીબી અને પ્રક્રિયાગત સુરક્ષા પગલાંની રૂપરેખા આપે છે.

સેન્ટ્રલ બ્યુરો ઓફ ઇન્વેસ્ટિગેશન (CBI) કેસમાં મેહુલ ચોક્સીને શરણાગતિ માટે ભારતની વિનંતીના સંદર્ભમાં આ ખાતરીઓ રજૂ કરવામાં આવી હતી. ચોક્સી પર ભારતીય કાયદાની વિવિધ જોગવાઈઓ હેઠળ આરોપ છે, જેમાં ભારતીય દંડ સંહિતા (IPC) ની કલમ 120-B (ગુનાહિત કાવતરું), કલમ 409, 420, 477A, ​​અને 201, તેમજ ભ્રષ્ટાચાર નિવારણ અધિનિયમ (POCA), 1988 ની સંબંધિત કલમોનો સમાવેશ થાય છે.

ચોકસીની ચોક્કસ સુવિધા, કબજા મર્યાદા, તબીબી જોગવાઈઓ અને દેખરેખ પદ્ધતિઓની વિગતો આપીને, ભારત સરકાર બેલ્જિયમના ન્યાયિક અધિકારીઓને નક્કર અને કાર્યકારી ગેરંટી આપવા માંગે છે કે ચોક્સીની અટકાયત સ્વીકૃત લઘુત્તમ ધોરણોનું પાલન કરશે.

4 સપ્ટેમ્બર, 2025 ના રોજ લખેલા પત્રમાં, ગૃહ મંત્રાલયે જણાવ્યું હતું કે, “જો પ્રત્યાર્પણ કરવામાં આવે તો ચોક્સીને મુંબઈની આર્થર રોડ જેલમાં બેરેક નંબર 12 માં રાખવામાં આવશે.”

“મેહુલ ચોક્સીને કાઉન્સિલ ઓફ યુરોપની કમિટી ફોર ધ પ્રિવેન્શન ઓફ ટોર્ચર (CPT) દ્વારા નિર્ધારિત ધોરણો અનુસાર ફર્નિચર સિવાય ઓછામાં ઓછી ત્રણ ચોરસ મીટરની વ્યક્તિગત જગ્યા પૂરી પાડવામાં આવશે. બેરેક નંબર 12 માં મહત્તમ છ વ્યક્તિઓની સંચાલન ક્ષમતા છે, અને રિપોર્ટિંગ સમયે, બે ઓળખાયેલા સેલ ખાલી હતા,” પત્રમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે.

જે ડિટેન્શન સેલમાં તેને રાખવામાં આવશે તેમાં સ્વચ્છ, જાડા કપાસની સાદડી (ગાદલું તરીકે વર્ણવેલ), ઓશીકું, ચાદર અને ધાબળો હશે. તબીબી સલાહ અથવા કોર્ટના આદેશના આધારે ધાતુ અથવા લાકડાના પલંગ પૂરા પાડી શકાય છે. સેલ ગ્રીલ્ડ બારીઓ, વેન્ટિલેટર અને છત પંખાથી સજ્જ છે, અને નિયમિત સફાઈ, જંતુ નિયંત્રણ અને પીવાના પાણીનો સતત મ્યુનિસિપલ પુરવઠો આધીન છે. સેનિટેશન સુવિધાઓમાં જોડાયેલ શૌચાલય અને બાથરૂમ, જેમાં રહેવાના વિસ્તારથી અલગ, ફ્લશ શૌચાલય અને વોશ બેસિન, તેમજ સેલની અંદર સ્નાન સુવિધાઓનો સમાવેશ થાય છે.

પત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે, “કેદીઓને દિવસમાં ત્રણ વખત પૂરતું ભોજન મળશે, જેમાં તબીબી મંજૂરીને આધીન ખાસ આહાર જરૂરિયાતો માટે રહેવાની વ્યવસ્થા હશે. જેલ કેન્ટીન અને ફળો અને મૂળભૂત નાસ્તા જેવી જોગવાઈઓ પણ ઉપલબ્ધ છે. ખુલ્લા આંગણામાં દૈનિક બહાર કસરતની મંજૂરી છે, અને ઇન્ડોર મનોરંજનમાં બોર્ડ ગેમ્સ અને કેઝ્યુઅલ બેડમિન્ટનનો સમાવેશ થાય છે. જેલમાં યોગ, ધ્યાન અને પુસ્તકાલય અને વાંચન સામગ્રીની ઍક્સેસ પણ આપવામાં આવે છે”.

એમએચએએ જણાવ્યું હતું કે તેમને છ તબીબી અધિકારીઓ, નર્સિંગ ઓર્ડરલી, ફાર્માસિસ્ટ અને પ્રયોગશાળા સહાયક દ્વારા સ્ટાફ સાથે 24×7 તબીબી સંભાળ સુવિધા મળશે. “આઈસીયુ ક્ષમતા સાથે 20-બેડની જેલ હોસ્પિટલ ઉપલબ્ધ છે, અને લગભગ ત્રણ કિલોમીટર દૂર સ્થિત સર જે.જે. ગ્રુપ ઓફ હોસ્પિટલ્સને કટોકટી રેફરલ કરી શકાય છે. કેદીઓ પોતાના ખર્ચે ખાનગી તબીબી સંભાળ પણ મેળવી શકે છે. ચોક્સીના પહેલાથી અસ્તિત્વમાં રહેલા તબીબી અહેવાલો પર વિચાર કરવામાં આવશે, અને તબીબી સલાહના આધારે જરૂરી સાધનો અને ઉપચાર મફતમાં પૂરા પાડવામાં આવશે,” એમએચએ પત્રમાં જણાવાયું છે.

બેરેક નંબર ૧૨ મુખ્ય જેલ સંકુલથી અલગ છે અને સીસીટીવી દ્વારા સતત દેખરેખ રાખવામાં આવે છે, જેલ સ્ટાફ ફરજ પર હોય છે. તેમાં આર્થિક અથવા સફેદ કોલર ગુનેગારો જેવા અહિંસક કેદીઓ રહે છે, અને તેને ભીડભાડ, હિંસા અથવા ગેરવસૂલીથી મુક્ત તરીકે વર્ણવવામાં આવે છે. વકીલો સાથે દૈનિક મીટિંગ્સ (રવિવાર અને જાહેર રજાઓ સિવાય), લોહીના સંબંધીઓની સાપ્તાહિક મુલાકાતો અને ટેલિફોન અને વિડીયો-કોન્ફરન્સિંગ સુવિધાઓની ઍક્સેસ સાથે કાનૂની ઍક્સેસની ખાતરી આપવામાં આવે છે.

ભારતમાં મેહુલ ચોક્સીની રાહ જોઈ રહેલી અટકાયતની સ્થિતિ આંતરરાષ્ટ્રીય માનવ અધિકારના ધોરણોનું પાલન કરે છે કે નહીં તે નક્કી કરવામાં બેલ્જિયમની અદાલતોને મદદ કરવા માટે વિગતવાર માળખું સબમિટ કરવામાં આવ્યું હતું, ખાસ કરીને ત્રાસ અથવા અમાનવીય વર્તન સામે રક્ષણ. માનવ અધિકારો પર યુરોપિયન કન્વેન્શનની કલમ 3 હેઠળ ચિંતાઓને સંબોધવા માટે પ્રત્યાર્પણના કેસોમાં સરકાર-થી-સરકાર ખાતરીઓ પ્રમાણભૂત પ્રથા છે.

આ બાબતનું મૂલ્યાંકન હવે બેલ્જિયમની અદાલતો દ્વારા કરવામાં આવશે, જેમાં એન્ટવર્પમાં ચેમ્બર ઓફ ઈન્ડિક્ટમેન્ટનો સમાવેશ થાય છે, જ્યાં પ્રત્યાર્પણની કાર્યવાહી અદ્યતન તબક્કામાં છે. ન્યાયાધીશો પ્રત્યાર્પણ માટે કાનૂની અને પુરાવા જરૂરિયાતો સાથે ભારત સરકારની ખાતરીઓનું પણ મૂલ્યાંકન કરશે. જો ગેરંટીઓ પર્યાપ્ત જણાય અને અન્ય કાનૂની શરતો પૂર્ણ થાય, તો ચોક્સીને સીબીઆઈ કેસમાં ટ્રાયલનો સામનો કરવા માટે ભારત પ્રત્યાર્પણ કરવામાં આવી શકે છે.

ગૃહ મંત્રાલયના પત્રમાં દર્શાવેલ પ્રતિબદ્ધતાઓ કોર્ટ દ્વારા તેના ભવિષ્યના કસ્ટોડિયલ સારવારના મૂલ્યાંકનમાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવશે.

ભારતીય અધિકારીઓ દ્વારા ઔપચારિક પ્રત્યાર્પણ વિનંતી બાદ એપ્રિલમાં બેલ્જિયમમાં ચોક્સીની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. ભારતના ઇતિહાસના સૌથી મોટા બેંકિંગ કૌભાંડોમાંના એક, કરોડો રૂપિયાના પંજાબ નેશનલ બેંક (PNB) કૌભાંડમાં મુખ્ય કાવતરાખોર તરીકે ચોક્સી અને તેના ભત્રીજા નીરવ મોદી પર આરોપ છે.