પાકિસ્તાન વધુ બરબાદ થવાની રાહ જાેશે પછી મદદ માગવા માટે પહેલ કરશે

પાકિસ્તાનની જીડીપી શૂન્ય થઈ ગઈ છે. લોકો મોંઘવારીથી પરેશાન છે. ગરીબોની સામે આજીવિકાની ઊંડી સમસ્યા છે. દેવું સતત વધી રહ્યું છે. દેશ ગૃહયુદ્ધની અણી પર છે. પૈસાની અછત એટલી છે કે તેને ગમે ત્યારે નાદાર જાહેર કરી શકાય છે. આ બધું હોવા છતાં શરીફ સરકાર લગભગ લાચાર છે. તે સેનાના હાથનું રમકડું બની ગયું છે. દરમિયાન, જુદા જુદા પ્રસંગોએ, પાકિસ્તાનના ઘણા ટોચના લોકોએ સરકારને પડોશી દેશો સાથેના સંબંધો સામાન્ય કરવા કહ્યું. પરંતુ, પહેલીવાર પાકિસ્તાનના ટોચના અખબાર ડૉને તંત્રીલેખ લખીને સરકાર પર આકરા પ્રહાર કર્યા છે એટલું જ નહીં, ભારત પાસેથી શીખવું જાેઈએ તેવું પણ સૂચન કર્યું છે. વેપાર શરૂ કરો. પાકિસ્તાન માટે આ જરૂરી છે અને સમયની જરૂરિયાત છે. વર્ષ ૨૦૧૯માં જમ્મુ અને કાશ્મીરમાંથી અનુચ્છેદ ૩૭૦ હટાવ્યા બાદથી જ પાકિસ્તાને ભારત સાથે વેપાર બંધ કરવાની અને હાલ માટે સંબંધો ખતમ કરવાની જાહેરાત કરી હતી. ત્યારથી તે ડેડલોક રહી ગયું છે. આ ઘટનાને હવે લગભગ ચાર વર્ષ થવાના છે. તેની અસર દેશના સામાન્ય લોકોના સ્વાસ્થ્ય પર દેખાવા લાગી છે. ડીઝલ-પેટ્રોલથી લઈને લોટ-મસૂરના ભાવ આસમાને છે. ઘણા ઉદ્યોગોએ તેમના શટર ડાઉન કરીને દેશ છોડી દીધો છે.

હજારો બેરોજગારોની ફોજ દરેક શહેરની આસપાસ ઘૂમી રહી છે. આવા સંજાેગોમાં ડૉનનું ૧૩ જૂનનું તંત્રીલેખ મહત્ત્વનું બની જાય છે. ડૉન લખે છે – બિઝનેસ અને ઈન્ડસ્ટ્રીના લોકો માને છે કે પાકિસ્તાન તેના વર્તમાન સંકટમાંથી બહાર નીકળવાનો રસ્તો શોધી શકે છે. તેમણે પડોશી દેશ ભારતને કેસ સ્ટડી તરીકે જાેવાનું સૂચન કર્યું. કહ્યું- નવી દિલ્હીએ ત્રણ દાયકા પહેલા મુશ્કેલ સુધારાઓ લાગુ કર્યા હતા અને હવે તે પ્રગતિના માર્ગ પર છે. આજકાલ પાકિસ્તાનમાં એવો અવાજ ઉઠાવવામાં આવી રહ્યો છે કે ભારત સાથેના સંબંધો સામાન્ય કરવા જાેઈએ. ઘણા ટીવી શોમાં પણ નિષ્ણાતો પાકિસ્તાન સરકારને ઠપકો આપતા સાંભળવા મળે છે. પાકિસ્તાનના પૂર્વ પીએમ ઈમરાન ખાને પણ સંસદમાં ભારતીય પીએમ નરેન્દ્ર મોદીના વખાણ કર્યા હતા. આંતરરાષ્ટ્રીય સમજ ધરાવતા નિષ્ણાતો પણ માને છે કે પડોશી દેશો સાથે સંબંધો જાળવવામાં, વેપાર કરવામાં, એકબીજાને મદદ કરવામાં દરેક માટે સારું છે. આમ કરવાથી દરેકની અર્થવ્યવસ્થા સુધરશે. પાકિસ્તાનનો મામલો અલગ તબક્કે પહોંચ્યો છે. તેના લાંબા ગાળાના આર્થિક વિકાસ માટે આ સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે અને પાકિસ્તાને આ દિશામાં પગલાં ભરવા પડશે. આંતરરાષ્ટ્રીય મુદ્દાઓ પર અનેક પુસ્તકો લખનાર વરિષ્ઠ પત્રકાર સતીશ મિશ્રા કહે છે કે ડોનનું સૂચન ચોક્કસપણે સારું છે. પાકિસ્તાને પણ પહેલ કરવી જાેઈએ, પરંતુ મૂળ પ્રશ્ન એ છે કે શું ભારત હવે પાકિસ્તાન તરફ ધ્યાન આપશે? તેની સાથે સંબંધ શરૂ કરશે? ભલે તે કરે, તે ક્યારે કરશે? આ એવા કેટલાક પ્રશ્નો છે જેના જવાબ મળવાના બાકી છે. પીએમ મોદીની નીતિ પર એક નજર કરીએ તો ખબર પડે છે કે હાલમાં તેઓ આવું કંઈ કરવાના નથી. આતંકવાદના મુદ્દે રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સલાહકાર અજીત ડોભાલે લીધેલા સ્ટેન્ડનું અલગ મહત્વ છે. ભારત જાણે છે કે તે આખી દુનિયામાં વિસ્તરી રહ્યું છે, પાકિસ્તાન જાેડાય કે ના જાેડાય તેનાથી બહુ ફરક નહીં પડે.

શ્રી મિશ્રાને લાગે છે કે પાકિસ્તાન વધુ બરબાદ થવાની રાહ જાેશે. પછી શક્ય છે કે તે પોતે જ મદદ માગવા માટે પહેલ કરશે. અત્યાર સુધી એવા કોઈ સંકેતો નથી જેના પરથી અંદાજ લગાવી શકાય કે ભારત પાકિસ્તાન સાથે નરમ વલણ અપનાવશે. લાંબા સમય પછી, વિદેશ પ્રધાન બિલાવલ ભુટ્ટોના નેતૃત્વમાં પાકિસ્તાની પ્રતિનિધિમંડળ તાજેતરમાં ભારતની મુલાકાતે આવ્યું હતું, પરંતુ તેઓ ગોવામાં એસસીઓની બેઠકમાંથી પાછા ફર્યા હતા જેના માટે તેઓ આવ્યા હતા. શરૂઆતમાં એવું પણ માનવામાં આવતું હતું કે તે કદાચ નહીં આવે. પરંતુ જીર્ઝ્રંના અધ્યક્ષપદને કારણે ભારતે આમંત્રણ મોકલ્યું હતું. બિલાવલ આવીને પાછો ફર્યો. તેમની નજર વિદેશ મંત્રી જયશંકર સાથે મળી, બંનેએ એકબીજાને શુભેચ્છા પાઠવી અને વાતચીતનો અંત આવ્યો. ન તો તેણે પ્રયાસ કર્યો અને ન તો ભારતે. આનાથી એ પણ સ્પષ્ટ થાય છે કે પાકિસ્તાન ઘણા વિનાશ વચ્ચે પણ પોતાના હઠીલા વલણ પર અડીખમ રહેવા માંગે છે. જ્યાં સુધી પાકિસ્તાન સરકાર સેનાના પ્રભાવમાંથી બહાર ન આવે ત્યાં સુધી દેશમાં કોઈપણ સુધારા કાર્યક્રમને અમલમાં મૂકવો ખૂબ જ મુશ્કેલ કામ છે. નોકરશાહીમાં સુધારાની વાત હોય, શિક્ષણ વ્યવસ્થાને ઠીક કરવાની હોય કે ન્યાય વ્યવસ્થાને ઠીક કરવાની હોય, બધું જ ગૂંચવાયેલું રહેવાનું છે.

કદાચ તેથી જ ડૉન એ લખવામાં અચકાતું નથી. કમનસીબે, પાકિસ્તાને તેના પૂર્વ પાડોશી પાસેથી સારા વિચારો અથવા સસ્તી ચીજવસ્તુઓ બંનેની આયાત કરવાનું બંધ કરી દીધું હોય તેવું લાગે છે. જાે આપણે ભારત સાથેના વેપારને સ્થગિત કરવાના ઈસ્લામાબાદના ર્નિણયનું પ્રમાણિકપણે મૂલ્યાંકન કરીએ તો આપણે ચોખ્ખી ખોટમાં હોઈશું. ખાદ્યપદાર્થોથી લઈને દવાઓ સુધી, પાકિસ્તાન ભારતમાંથી અન્ય કોઈપણ જગ્યાએથી સસ્તા દરે આયાત કરી શકે છે. તેમ છતાં, અમે તેમ કરવાનો ઇનકાર કરીએ છીએ. મોંઘવારી આપણા નાગરિકોને કેમ કચડી રહી છે તે પ્રશ્ન પર ફરીથી વિચાર કરવાની જરૂર છે. ભારત માટે એ મહત્વનું છે કે વેપારી સંગઠનો, ઉદ્યોગપતિઓ, સામાન્ય લોકોની સાથે મીડિયાને પણ એવું લાગવા માંડ્યું છે કે પાકિસ્તાને કોઈપણ સંજાેગોમાં ભારત સાથે વેપાર કરવો જાેઈએ.