પ્રજનન દરમાં સતત ઘટાડો : દુનિયાની હાલત એવી થઈ જશે કે યુવાનો કરતાં વૃદ્ધોની સંખ્યા વધુ હશે

1950 થી વિશ્વના ઘણા દેશોમાં પ્રજનન દરમાં ઘટાડો થયો છે. આગામી દિવસોમાં પણ આમાં કોઈ રાહત મળવાની નથી. એક નવા અભ્યાસમાં આ વાત સામે આવી છે. અભ્યાસનો અંદાજ છે કે સદીના અંત સુધીમાં પ્રજનન દરમાં ઘટાડો થતો રહેશે અને દુનિયા એવી બની જશે કે યુવાનો કરતાં વૃદ્ધોની સંખ્યા વધુ હશે. પ્રજનન દર એ સ્ત્રીના જીવનકાળમાં જન્મેલા બાળકોની સરેરાશ સંખ્યા છે. એક નવા અભ્યાસ મુજબ વૈશ્વિક સ્તરે આ સંખ્યા 1950માં 4.84 થી ઘટીને 2021માં 2.23 થઈ ગઈ છે અને 2100 સુધીમાં તે ઘટીને 1.59 થઈ જશે. આ સંશોધન યુનિવર્સિટી ઓફ વોશિંગ્ટન ખાતે ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ફોર હેલ્થ મેટ્રિક્સ એન્ડ ઈવેલ્યુએશન દ્વારા કરવામાં આવ્યું છે. એક સંશોધકે કહ્યું કે, આપણે દાયકાઓથી જે અનુભવી રહ્યા છીએ તે કંઈક એવું છે જે આપણે માનવ ઇતિહાસમાં પહેલાં જોયું નથી. IHME ના ડાયરેક્ટર ડૉ. ક્રિસ્ટોફર મુરેએ જણાવ્યું હતું કે આ પરિવર્તન માટે ઘણા કારણો છે, જેમાં શિક્ષણ અને રોજગારમાં મહિલાઓ માટે તકો અને ગર્ભનિરોધક અને પ્રજનન સ્વાસ્થ્ય સેવાઓની વધુ સારી પહોંચનો સમાવેશ થાય છે. વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઈઝેશનના જાતીય અને પ્રજનન સ્વાસ્થ્ય અને સંશોધન વિભાગના વૈજ્ઞાનિક ડૉ. ગીતાઉ મ્બુરુએ જણાવ્યું હતું કે બાળકોના ઉછેરનો ખર્ચ, બાળ મૃત્યુદરનું જોખમ અને લિંગ સમાનતા પ્રજનન દરમાં ઘટાડાનું કારણ બને છે. આ કારણોસર લોકો સંતાન પ્રાપ્તિથી ડરે છે.

સ્થિર વસ્તી જાળવવા માટે, કોઈપણ દેશમાં પ્રજનન દર 2.1 હોવો જોઈએ. આ નંબરને રિપ્લેસમેન્ટ લેવલ કહેવામાં આવે છે. જ્યારે પ્રજનન દર રિપ્લેસમેન્ટ સ્તરથી નીચે આવે છે, ત્યારે વસ્તીમાં ઘટાડો થવાનું શરૂ થાય છે. નવા વિશ્લેષણનો અંદાજ છે કે 2021માં 46 ટકા દેશોમાં પ્રજનન દર રિપ્લેસમેન્ટ લેવલથી નીચે હતો. 2100 સુધીમાં આ સંખ્યા વધીને 97% થઈ જશે, જેનો અર્થ છે કે સદીના અંત સુધીમાં વિશ્વના લગભગ તમામ દેશોની વસ્તીમાં ઘટાડો થશે. 2020 માં લેન્સેટમાં પ્રકાશિત થયેલ IHME દ્વારા અગાઉના વિશ્લેષણમાં આગાહી કરવામાં આવી હતી કે વિશ્વની વસ્તી 2064 માં લગભગ 9.7 અબજ સુધી પહોંચશે અને પછી 2100 સુધીમાં ઘટીને 8.8 અબજ થઈ જશે. અન્ય UN 2022 અનુમાન 2080 માં વિશ્વની વસ્તી 10.4 અબજ સુધી પહોંચવાની આગાહી કરે છે. વિશ્વની વસ્તીના શિખરનો ચોક્કસ સમય ધ્યાનમાં લીધા વિના, તે આગામી કેટલાક દાયકાઓમાં ઘટવાનું શરૂ કરશે. વિશ્લેષણ મુજબ, તમામ દેશોમાં પ્રજનન દર ઘટી રહ્યો હોવા છતાં, ઘટાડો દર અસમાન છે. આ અભ્યાસ ભારત માટે પણ ખતરાની ઘંટડી વગાડે છે. તે ચેતવણી આપે છે કે 2050 સુધીમાં ભારતમાં પ્રજનન દર 1.3 સુધી પહોંચી જશે. એટલે કે સ્ત્રી બે બાળકોને પણ જન્મ નહીં આપે. 2021માં પ્રજનન દર 1.9 હતો. નિષ્ણાતોનું કહેવું છે કે જો આ આગાહી સાચી સાબિત થશે તો અમારા માટે પડકાર વધી જશે, કારણ કે જ્યારે વૃદ્ધોની સંખ્યા વધશે ત્યારે કામદારોની અછત સર્જાશે.